چکیده

این نوشتار پژوهشی با هدف ارائه تحلیلی عمیق و چندلایه از جایگاه دانشگاه روابط بین‌الملل و زبان‌های جهانی آبلای خان (KazUIR&WL) در نظام آموزش عالی جمهوری قزاقستان و به‌طور خاص، واکاوی دقیق تاریخچه، فراز و نشیب‌ها و دینامیک‌های حاکم بر کرسی آموزش زبان فارسی در این دانشگاه از بدو تأسیس رسمی در سال ۱۹۹۵ تا تعلیق فعالیت‌ها در سال ۲۰۲۲ تدوین کرده ایم. در این نوشتار، تلاش کردیم تا با عبور از توصیف صرف رویدادها، به تحلیل چرایی و چگونگی تحولات بپردازیم. با بهره‌گیری از داده‌های موجود، اسناد دانشگاهی، گزارش‌های اعتبارسنجی و مصاحبه‌های رسانه‌ای شخصیت‌های کلیدی، این گزارش نشان می‌دهد که چگونه آموزش زبان فارسی در این دانشگاه، تابعی از متغیرهای کلان‌تر همچون روابط دیپلماتیک ایران و قزاقستان، تحولات بازار کار، تغییرات دموگرافیک اساتید و سیاست‌های هویت‌جویی ملی در قزاقستان پس از شوروی بوده است. همچنین، نقش شخصیت‌های برجسته‌ای همچون پروفسور حسن علی‌یف در تثبیت این رشته و تأثیر عوامل اقتصادی و مدیریتی در افول آن در دهه سوم فعالیت، مورد واکاوی قرار گرفته است.

 معرفی و تحلیل نهادی دانشگاه

دانشگاه روابط بین‌الملل و زبان‌های جهانی آبلای خان (Kazakh Ablai Khan University of International Relations and World Languages)، که در محافل آکادمیک با کوته‌نوشت KazUIR&WL شناخته می‌شود، نهادی است که تاریخ آن با تاریخ معاصر قزاقستان و تحولات ژئوپلیتیک آسیای مرکزی گره خورده است. برای درک جایگاه کرسی زبان فارسی در این دانشگاه، ابتدا باید بستر نهادی آن را شناخت.

ریشه‌های این دانشگاه به دوران جنگ جهانی دوم و سال ۱۹۴۱ بازمی‌گردد؛ زمانی که اتحاد جماهیر شوروی برای تأمین نیازهای آموزشی خود، انستیتوی پداگوژی زبان‌های خارجی آلماتی را تأسیس کرد. در آن دوران، هدف اصلی تربیت معلمانی بود که بتوانند زبان‌های اروپایی (عمدتاً آلمانی، انگلیسی و فرانسوی) را در مدارس جمهوری سوسیالیستی قزاقستان تدریس کنند. ساختار آموزشی در این دوره کاملاً منطبق با استانداردهای شوروی و متمرکز بر گرامر، ترجمه متون کلاسیک و تربیت کادر آموزشی بود.

اما نقطه عطف بنیادین در تاریخ این نهاد، فروپاشی شوروی و استقلال قزاقستان در سال ۱۹۹۱ بود. جمهوری تازه استقلال‌یافته قزاقستان، با چالش‌های عظیمی در عرصه بین‌الملل روبرو بود. نیاز به دیپلمات‌ها، مترجمان حرفه‌ای، متخصصان روابط بین‌الملل و کارشناسانی که بتوانند منافع ملی قزاقستان را در جهان نمایندگی کنند، به شدت احساس می‌شد. انستیتوی قدیمی دیگر پاسخگوی این نیازهای استراتژیک نبود.

در پاسخ به این ضرورت ملی، در مارس ۱۹۹۸، طی فرمان شماره ۲۵۶ دولت جمهوری قزاقستان، این انستیتو تغییر ساختار داد و به دانشگاه روابط بین‌الملل و زبان‌های جهانی ارتقا یافت. نام‌گذاری این دانشگاه به نام آبلای خان، یکی از مقتدرترین خان‌های تاریخ قزاق که نماد وحدت و دیپلماسی هوشمندانه در قرن هجدهم بود، پیامی نمادین داشت: این دانشگاه قرار بود بازوی دیپلماسی علمی و فرهنگی قزاقستان نوین باشد.

جایگاه آکادمیک و ساختار مدرن

امروزه، دانشگاه آبلای خان به عنوان یک مجتمع علمی-آموزشی چندوجهی شناخته می‌شود که در شهر آلماتی، پایتخت فرهنگی و تجاری قزاقستان، واقع شده است. این دانشگاه تنها موسسه در قزاقستان است که آموزش حرفه‌ای در ۱۴ زبان خارجی را ارائه می‌دهد.

 رتبه‌بندی‌ها و اعتبار بین‌المللی

بررسی جایگاه دانشگاه در رتبه‌بندی‌های معتبر جهانی نشان‌دهنده وزن علمی آن در منطقه است:

رتبه‌بندی جهانی QS (2026): قرارگیری در بازه ۱۲۰۰-۱۴۰۰ جهانی.

رتبه‌بندی آسیایی: رتبه ۳۲۶ در آسیا و رتبه ۲۳ در آسیای مرکزی.

تخصص‌گرایی: این دانشگاه در حوزه علوم انسانی و زبان‌شناسی، رتبه سوم را در میان تمامی دانشگاه‌های قزاقستان داراست.

این آمار نشان می‌دهد که دانشگاه آبلای خان، اگرچه در مقیاس جهانی یک دانشگاه متوسط محسوب می‌شود، اما در مقیاس منطقه‌ای و به‌ویژه در حوزه تخصصی زبان‌شناسی، یک قطب غیرقابل انکار است.

معماری آموزشی و دانشکده‌ها

ساختار دانشگاه بر اساس تفکیک دقیق حوزه‌های تخصصی طراحی شده است. پنج دانشکده اصلی این دانشگاه عبارتند از:

دانشکده روابط بین‌الملل، حقوق و اقتصاد: تمرکز بر تربیت دیپلمات و کارشناسان اقتصاد جهانی.

دانشکده مدیریت و ارتباطات بین‌المللی: شامل رشته‌های مدیریت توریسم و روابط عمومی.

دانشکده ترجمه و فیلولوژی: تمرکز بر فن ترجمه همزمان و مطالعات زبانی.

دانشکده پداگوژی (تربیت معلم) زبان‌های خارجی.

دانشکده شرق‌شناسی: این دانشکده، کانون تمرکز گزارش حاضر است.

پیشینه شرق‌شناسی و بسترهای آموزش زبان فارسی

برای درک اینکه چرا زبان فارسی در سال ۱۹۹۵ در دانشگاه آبلای خان راه‌اندازی شد، باید نگاهی به بستر تاریخی و فرهنگی قزاقستان داشت. آموزش زبان فارسی در این کشور، یک پدیده وارداتی یا صرفاً آکادمیک نیست، بلکه بازگشتی به ریشه‌های تمدنی است.

قزاقستان و ایران، اگرچه مرز خاکی مشترک ندارند، اما از طریق دریای خزر و تاریخ مشترک ماوراءالنهر به هم پیوسته‌اند. زبان فارسی برای قرن‌ها زبان "لینگوا فرانکا" یا زبان میانجی در جاده ابریشم بوده است.

تأثیر لغوی: پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بیش از ۳۰۰۰ واژه با ریشه فارسی در زبان قزاقی وجود دارد.5 واژگانی مربوط به تجارت، دین، فرهنگ، روزنامه‌نگاری و نام‌های خاص (مانند گلنار، گلناز، دانا) که نشان‌دهنده عمق نفوذ فرهنگی ایران است.

میراث ادبی: روشنفکران و ادیبان بزرگ قزاق، از جمله آبای قونان‌بایف (پدر ادبیات مدرن قزاق)، مستقیماً تحت تأثیر ادبیات فارسی بوده‌اند. آبای در اشعار خود به صراحت از فردوسی، حافظ، سعدی و نظامی به عنوان استادان خود یاد می‌کند و آثار آنها را مطالعه می‌کرده است.

سیاست خارجی چندبرداری و احیای شرق‌شناسی (پس از ۱۹۹۱)

پس از استقلال، دکترین سیاست خارجی قزاقستان بر مبنای "سیاست چندبرداری" شکل گرفت. این سیاست ایجاب می‌کرد که قزاقستان روابط متوازنی با غرب (اروپا و آمریکا)، همسایگان شمالی (روسیه) و همسایگان شرقی

 و جنوبی (چین و جهان اسلام) داشته باشد.

در این چارچوب، ایران به عنوان یک مسیر ترانزیتی حیاتی به آب‌های آزاد و یک شریک مهم منطقه‌ای شناخته شد. افتتاح سفارتخانه‌ها در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ و نیاز به برقراری ارتباط مستقیم (بدون واسطه زبان روسی)، تقاضای شدیدی برای یادگیری زبان فارسی ایجاد کرد. دانشگاه آبلای خان، به عنوان پیشرو در آموزش زبان، سریع‌تر از سایرین به این نیاز پاسخ داد.

تکوین و تأسیس کرسی زبان فارسی (۱۹۹۵-۲۰۰۰)

 سال ۱۹۹۵: نقطه آغاز

بر اساس مستندات موجود، تدریس زبان فارسی در دانشگاه آبلای خان به صورت رسمی در سال ۱۹۹۵ آغاز شد. این تاریخ از چند جهت حائز اهمیت است:

ثبات سیاسی: تا سال ۱۹۹۵، قزاقستان از شوک اولیه فروپاشی شوروی خارج شده و نهادهای آموزشی شروع به بازسازی کرده بودند.

توسعه روابط دوجانبه: در این سال‌ها، روابط تجاری ایران و قزاقستان رو به رشد بود و نیاز به مترجمان مسلط به فارسی برای شرکت‌های تجاری و نهادهای دیپلماتیک احساس می‌شد.

ساختار اولیه و چالش‌ها

در سال‌های نخستین، آموزش زبان فارسی در دانشکده شرق‌شناسی با چالش‌های متعددی روبرو بود:

کمبود منابع آموزشی: اکثر منابع موجود، کتاب‌های قدیمی چاپ مسکو بودند که رویکردی فیلولوژیک و غیرکاربردی داشتند. کتاب‌های جدید آموزش فارسی به غیرفارسی‌زبانان (مانند کتب دکتر ثمره) هنوز به طور گسترده در دسترس نبودند.

کمبود استاد: اساتید بومی که به فارسی مدرن مسلط باشند اندک بودند. دانشگاه عمدتاً به اساتید بازمانده از دوران شوروی یا تاجیک‌های مقیم قزاقستان متکی بود.

با این وجود، اشتیاق دانشجویان برای کشف دنیای شرق و پتانسیل‌های اقتصادی، کلاس‌های فارسی را پررونق نگاه می‌داشت. در این دوره، زبان فارسی معمولاً به عنوان زبان دوم (بعد از انگلیسی) یا زبان تخصصی در رشته‌های "فیلولوژی شرقی" و "روابط بین‌الملل" ارائه می‌شد.

دوران طلایی؛ تثبیت، توسعه و نقش شخصیت‌ها (۲۰۰۰-۲۰۱۵)

دهه ۲۰۰۰ تا اواسط دهه ۲۰۱۰ را می‌توان دوران شکوفایی و تثبیت زبان فارسی در دانشگاه آبلای خان دانست. در این دوره، ساختار آموزشی منسجم‌تر شد، کادر علمی تقویت گردید و همکاری‌های بین‌المللی گسترش یافت.

نقش محوری پروفسور حسن (گاسان) علی‌یف

بدون شک، تاریخ آموزش زبان فارسی در دانشگاه آبلای خان با نام پروفسور حسن علی‌یف گره خورده است. او که ریاست کرسی زبان‌های شرقی را بر عهده داشت، نه تنها یک مدیر آکادمیک، بلکه یک عاشق واقعی زبان و فرهنگ ایران بود.

حسن علی‌یف از جامعه کردهای قزاقستان بود. کردهای قزاقستان که در دوران استالین به آسیای مرکزی تبعید شده بودند، حافظان بخشی از میراث زبانی ایرانی در این منطقه محسوب می‌شوند. علی‌یف عضو فعال و از رهبران انجمن "بربانگ" (انجمن کردهای قزاقستان) بود. تسلط او به زبان‌های کردی، فارسی، ترکی، روسی و قزاقی، به او جایگاهی منحصر به فرد می‌داد.

دیدگاه آموزشی: او معتقد بود که زبان فارسی، کلید درک تاریخ قزاقستان است. در مصاحبه‌های خود همواره تأکید می‌کرد: "اگر بخواهیم با ادبیات کلاسیک آشنا شویم، لازم است پارسی را بدانیم".

مدیریت گروه: تحت رهبری او، گروه زبان‌های شرقی نظم یافت. او توانست تعادلی میان آموزش زبان‌های ترکی (ترکی استانبولی)، هندی و فارسی ایجاد کند و از رقابت منفی میان زبان‌ها جلوگیری نماید.

کادر آموزشی و چهره‌های تأثیرگذار

علاوه بر پروفسور علی‌یف، اساتید دیگری نیز در این مسیر نقش‌آفرین بودند. گزارش‌ها از فعالیت سلطنت تایژان‌قیزی به عنوان استاد ارشد دپارتمان فیلولوژی شرقی یاد می‌کنند که در سال‌های متأخرتر نقش مهمی در برگزاری رویدادهای فرهنگی و هدایت دانشجویان داشته است. همچنین حضور اساتید مدعو از ایران، مانند دکتر اورنگ ایزدی (استاد دانشگاه علامه طباطبایی) و دکتر صفر عبدالله (عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی)، غنای علمی دوره‌ها را تضمین می‌کرد.

برنامه درسی و منابع آموزشی

در این دوره، برنامه درسی زبان فارسی در دانشگاه آبلای خان ترکیبی از سنت آکادمیک شوروی و متدهای جدید ایران بود.

زیست دانشجویی و دیپلماسی فرهنگی

آموزش زبان در دانشگاه آبلای خان هرگز محدود به چهاردیواری کلاس نبود. گروه زبان فارسی، با درک اهمیت "فرهنگ" به عنوان بستر زبان، فعالیت‌های فوق‌برنامه گسترده‌ای را ساماندهی می‌کرد.

یکی از برجسته‌ترین فعالیت‌ها، برگزاری جشن‌های مشترک ایرانی و قزاقی بود.

شب یلدا: گزارش‌ها حاکی از آن است که دانشجویان زبان فارسی دانشگاه آبلای خان، هر ساله مراسم شب یلدا را با شکوه خاصی برگزار می‌کردند. در این مراسم‌ها، دانشجویان قزاق با خواندن اشعار حافظ و بررسی شباهت‌های یلدا با آیین‌های زمستانی قزاق، به همگرایی فرهنگی می‌پرداختند.

نوروز: نوروز به عنوان میراث مشترک منطقه، فرصتی بود تا دانشجویان زبان فارسی، نقش محوری ایران در شکل‌گیری این آیین را برای سایر دانشجویان دانشگاه تبیین کنند.

همکاری با نهادهای ایرانی

دانشگاه آبلای خان تعاملات نزدیکی با مرکز فرهنگی سرکسنولگری ایران در آلماتی داشت.

اتاق ایران: تأسیس اتاق ایران در دانشگاه، مجهز به کتابخانه، منابع صوتی و تصویری و صنایع دستی، فضایی را برای غوطه‌وری دانشجویان در محیط ایرانی فراهم می‌کرد.

بورسیه‌های دانش‌افزایی: دانشجویان ممتاز این دانشگاه به‌طور مرتب برای شرکت در دوره‌های دانش‌افزایی بنیاد سعدی به ایران اعزام می‌شدند. این سفرها تأثیر شگرفی در ارتقای سطح زبانی و انگیزه دانشجویان داشت.

 تحلیل افول و تعلیق (۲۰۱۵-۲۰۲۲)

علیرغم دو دهه فعالیت موفق، آموزش زبان فارسی در دانشگاه آبلای خان در سال ۲۰۲۲ متوقف شد. تحلیل دقیق این رویداد نیازمند بررسی عوامل متعددی است.

مهم‌ترین عامل در انتخاب رشته دانشجویان قزاق، چشم‌انداز بازار کار است.

تحریم‌های ایران: با تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و کاهش حجم مبادلات تجاری و بانکی میان قزاقستان و ایران در دهه ۲۰۱۰، تقاضا برای مترجمان تجاری زبان فارسی کاهش یافت.

رقابت با زبان‌های دیگر: همزمان، سرمایه‌گذاری‌های عظیم چین (پروژه کمربند و جاده) و نفوذ فرهنگی کره جنوبی (موج کی‌پاپ و سرمایه‌گذاری شرکت‌هایی مثل سامسونگ و ال‌جی)، باعث شد تا تقاضای دانشجویان به سمت زبان‌های چینی و کره‌ای تغییر جهت دهد. دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه آبلای خان نیز منابع خود را به سمت این زبان‌های پرمتقاضی هدایت کرد.

 چالش‌های کادر علمی و مدیریتی

بحران جانشینی: با بازنشستگی یا کاهش فعالیت نسل طلایی اساتید (مانند پروفسور علی‌یف و صفر عبداله)، جایگزینی آنها با کادر جوان و متخصص با دشواری روبرو شد. تربیت استاد زبان فارسی در داخل قزاقستان محدود بود و اعزام استاد از ایران نیز با موانع بوروکراتیک و مالی مواجه می‌شد.

تغییرات ساختاری: دانشگاه در سال‌های اخیر تمرکز خود را بر رشته‌هایی گذاشت که رتبه‌بندی بین‌المللی آن را ارتقا دهند. زبان فارسی به دلیل تعداد کم دانشجویان و مقالات علمی کمتر (نسبت به انگلیسی یا روسی)، در اولویت‌بندی‌های بودجه‌ای آسیب دید.

مقایسه با دانشگاه ملی فارابی

نکته قابل تامل این است که در همین دوره، کرسی ایران‌شناسی در دانشگاه ملی فارابی به فعالیت خود ادامه داد. تفاوت در این است که دانشگاه فارابی رویکردی "پژوهشی و منطقه‎شناسی" دارد و دپارتمان مستقلی برای ایران‌شناسی تعریف کرده است، در حالی که در دانشگاه آبلای خان، زبان فارسی بیشتر به عنوان یک مهارت "مترجمی" دیده می‌شد. وقتی تقاضای بازار برای ترجمه کم شد، کرسی آبلای خان آسیب‌پذیرتر از کرسی آکادمیک فارابی بود.

چشم‌انداز احیا و آینده (۲۰۲۴ و پس از آن)

خبرهای اخیر در سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵، نویدبخش بازگشت زبان فارسی به دانشگاه آبلای خان است.

دیپلماسی فعال برای بازگشایی

در دیداری استراتژیک که اخیراً میان حسین آقازاده (وابسته فرهنگی ایران در آلماتی) و دانا قونان‌بایوا (سرپرست دانشگاه آبلای خان) برگزار شد، توافقاتی برای "راه‌اندازی مجدد" آموزش زبان فارسی صورت گرفت.

مدل جدید همکاری: بر اساس این توافقات، دانشگاه آبلای خان آماده است تا تفاهم‌نامه‌های جدیدی را امضا کند. نکته کلیدی این است که در مرحله اول، آموزش زبان فارسی ممکن است در قالب "مرکز آموزش زبان‌های خارجی" و به صورت دوره‌های آزاد (Elective/Optional) ارائه شود. این مدل، ریسک کمبود دانشجو برای تشکیل کلاس‌های رسمی مقطع لیسانس را کاهش می‌دهد و اجازه می‌دهد علاقه‌مندان واقعی از رشته‌های مختلف (تاریخ، روابط بین‌الملل، ادبیات) در آن شرکت کنند.

ضرورت‌های استراتژیک برای موفقیت مجدد

برای اینکه تجربه تعلیق ۲۰۲۲ تکرار نشود، احیای زبان فارسی نیازمند رویکردی نوین است:

تمرکز بر کاربردهای نوین: آموزش زبان فارسی باید از ادبیات کلاسیک فراتر رفته و به حوزه‌هایی مانند "گردشگری سلامت" (با توجه به سفر قزاق‌ها به ایران برای درمان)، "ترانزیت و لجستیک" (مسیر ریلی قزاقستان-ترکمنستان-ایران) و "مطالعات امنیت منطقه‌ای" پیوند بخورد.

حمایت مستمر: تامین منابع آموزشی مدرن، اعزام اساتید جوان و پرانرژی و حمایت مالی از دانشجویان (بورسیه)، شروط لازم برای رقابت با زبان‌های چینی و کره‌ای است.

جمع بندی

دانشگاه روابط بین‌الملل و زبان‌های جهانی آبلای خان، به عنوان آینه‌ای از تحولات فرهنگی و دیپلماتیک قزاقستان، در بازه زمانی ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۲ میزبان یکی از مهم‌ترین جریانات آموزش زبان فارسی در آسیای مرکزی بوده است. این دوره ۲۷ ساله، نه تنها هزاران دانشجو را با فرهنگ ایران آشنا کرد، بلکه نسلی از مترجمان و متخصصان را تربیت نمود که پل‌های ارتباطی دو کشور بودند.

اگرچه چالش‌های اقتصادی و تغییرات بازار کار منجر به وقفه در این روند شد، اما ریشه‌های عمیق تاریخی و نیازهای استراتژیک دو کشور، احیای آن را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد. تاریخچه این دانشگاه نشان می‌دهد که زبان فارسی در قزاقستان، "میهمان ناخوانده" نیست، بلکه "صاحبخانه‌ای" است که گاهی گرد فراموشی بر آن می‌نشیند، اما هر بار با درخشش بیشتری باز می‌گردد. بازگشایی قریب‌الوقوع کرسی فارسی در دانشگاه آبلای خان، آزمونی دوباره برای سنجش ظرفیت دیپلماسی فرهنگی ایران و هوشمندی آکادمیک قزاقستان در حفظ میراث مشترک جاده ابریشم خواهد بود.

آلماتی قزاقستان

منابع :

https://www.topuniversities.com/universities/kazakh-ablai-khan-university-international-relations-world-languages

http://hky.hntou.edu.cn/tzgg/201905/P020190514663149236561.pdf

https://www.ablaikhan.kz/en/study-process/study-process/faculties-and-educational-programs/oriental-studies.html

https://www.ablaikhan.kz/en/65-root-category-english-articles/static-page/study-process.feed

https://www.ablaikhan.kz/en/about-us/about-us/faculty/news/60-university/4152-international-round-table-dedicated-to-the-70th-anniversary-of-doctor-of-philology,-professor-v-u-makhpirov.html

https://farabi.university/news/100990?lang=en

https://farabi.university/department/54?lang=en